ÇERNOBİL NÜKLEER KAZASI

İNSAN HATASI EN FAZLA NE KADAR ZARAR VEREBİLİR:

ÇERNOBİL NÜKLEER KAZASI

26.04.2025

Emre Altuntaş

İnşaat Y. Mühendisi

İçindekiler:

1. Çernobil: Dünyanın en büyük nükleer kazasının şehri
2. Kazanın nedenleri
   1. Sovyetler Birliği’nin Nükleer Enerji Politikası ve Çernobil Nükleer Güç Reaktörü
   2. Anatoly Dyatlov; Bilgili, Tecrübeli ve İnatçı bir mühendis.
   3. Sovyetler’in nükleer gurur tablosu: RBMK-1000 reaktörü
3. Büyük felakete adım adım nasıl sebep olundu
4. Felaketin ilk etkileri
5. Felaketin sonuçları
   1. Halk sağlığı ve çevre sağlığına etkileri
   2. Ekonomik etkileri
   3. Hukuki yaptırımlar
   4. Nükleer mühendisliğine etkileri
   5. Sosyal ve politik etkileri
6. Çernobil ve Fukushima Nükleer Kazalarının karşılaştırılması

Kullanılan Kısaltmalar

INES                : Uluslararası Radyolojik Hadise Ölçeği (International Nuclear Event Scale)

ÇNES              : Çernobil Nükleer Enerji Santrali

RBMK             : Kanal Tipi Yüksek Güç Nükleer Reaktörü (Reaktor Bolşoy Moşçnosti Kanalni)

BWR               : Kaynar Su Reaktörü (Boiling Water Reactor)

SSCB               : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

IPHEKA          : Uluslararası Çernobil Kazası Sağlık Etkileri Projesi (International Project on Health effects of the Chernobyl  Accident)

IAEA               : Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (International Atomic Energy Agency)

WNA               : Dünya Nükleer Birliği (World Nuclear Association)

Ci                    : Curie yayınım birimi, 1 Ci= 3,7 x 10¹⁰ bozunum/saniye

Özet:

26 Nisan 1986 günü SSCB içinde yer alan Ukrayna Sosyalist Cumhuriyeti’nin Çernobil kentinde yer alan Çernobil Nükleer Güç Santrali’nde planlı bir test sırasında yaşanan nükleer kaza insanlık tarihinde en önemli dönüm noktalarından biri olmuştur.

Bu çalışmamızda; enerji, nükleer teknoloji, sağlık, çevre, güvenlik, mühendislik, risk yönetimi, uluslararası ilişkiler, politika, devletlerin yönetimleri gibi birçok konuda bir eşik, bir milat olarak kabul edilen bu felaketin sebeplerini ve sonuçlarını kısaca özetleyip hem mühendislik açısından konuyu ele almak hem de tam aydınlanmamış bazı noktaların altını tekrar çizerek analiz ve yorum getirmeye çalıştık.

Felaketin odak noktasında bulunan Çernobil kenti, SSCB’nin nükleer enerji politikası, yardımcı baş mühendis Anatoly Dyatlov ve RBMK-1000 reaktörü hakkında genel çerçevede yapılan bilgilendirmenin ardından felaketin meydana gelişi, felaket sonrası yaşananlar, felaketin boyutu, etkileri ve sonuçları ele alınmış, benzer olaylar ile mukayese edilerek olayın boyutunun daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır.

1. Çernobil

Sovyetler Birliği içinde yer alan Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Kiev Oblastı içinde yer alan Çernobil rayonunun idari merkezi olan Çernobil kasabası, Kiev kentinin 140 km kuzeyinde, Pripyat Nehri’nin kıyısında, Ukrayna’nın kuzeyinde Belarus sınırına yaklaşık 10 km mesafede bulunan (Şekil1) Çernobil Nükleer Güç Santraline ev sahipliği yapmakta olup 1986 yılında meydana gelen nükleer kaza ile adını hiç unutulmayacak şekilde dünya tarihine yazdırmıştır.

Şekil 1.  Çernobil Nükleer Güç Reaktörü konumu (Google Earth)

2. Kazanın nedenleri:
   1. Sovyetler Birliği’nin Nükleer Enerji Politikası ve Çernobil Nükleer Güç Reaktörü

İkinci Dünya Savaşı’nda ABD’nin Japonya’ya nükleer bomba atmasından sonra Sovyetler Birliği nükleer bomba üretme çabalarını yoğunlaştırmış ve bu alanda yapılan çalışmalar bir yandan da nükleer enerjinin başta elektrik üretimi olmak üzere sanayi, tıp, tarım gibi barışçıl alanlarda kullanılması için büyük ölçekli çalışmalarının yapılmasına olanak sağlamıştır. Nükleer enerjinin barışçıl kullanımının ilk örneği sayılan ilk nükleer santral 5.000 kw güç kapasitesi ile 1954 yılında Moskova yakınlarında Obninsk’te devreye alınmıştır. 1956 yılında İngiltere’de ve 1957 yılında ABD’de devreye alınan santraller nükleer enerjini santrallerinin ilk örneklerini teşkil etmektedir.

1970’lere gelindiğinde Sovyetler Birliği’nde nükleer enerji elektrik üretiminin en önemli unsuru haline gelmişti. Ülkenin sahip olduğu zengin nükleer yakıt rezervleri, güvenilir performansı, işletme güvenliği ve inşaat mühendisliğinde yaşanan hızlı gelişmeler bu alanda en önemli itici güç olmuştu. Tablo 1’de yer alan nükleer santrallerin avantajları özellikle SSCB açısından son derece hayati önem arz etmekteydi. SSCB Bakanlar kurulu 1966 yılında aldığı kararla 10 yıl içinde 11,9 milyon kW’lık bir güç kapasitesinin devreye alınmasını öngörüyordu. Bu bağlamda Ukrayna’da yapılacak ilk nükleer santral için Çernobil kasabası uygun bulundu.

Tablo 1. Enerji üretiminde nükleer enerji santrallerinin avantaj ve dezavantajları (Aliağaoğlu, A., Temurçin, K.,.2003)

Çernobil şehrinin 15 km kuzeyinde, Pripyat nehrinin kıyısında yer alan (Şekil.2) Çernobil Nükleer Güç Reaktörünün yapımına 1970 yılında RBMK-1000 reaktörlü birinci ve ikinci güç ünitelerinin inşası ile başlanmış ve ilk iki ünite 1977 yılında devreye alınmıştır. Aynı reaktöre sahip üçüncü ve dördüncü reaktörler 1983 yılında devreye alınmış olup yapımına 1981 yılında başlanan beşinci ve altıncı reaktörlerin inşaatı bitmiş olmasına rağmen 1986 yılında meydana gelen kaza nedeniyle hiçbir zaman devreye alınmamıştır. (Nikolina, I., Ruslana, M., 2022)

Enerji santrali ile birlikte santralde çalışacak işçiler ve mühendisler ile bunların ailelerinin yerleşmesi için de yeni bir şehir kuruldu ve bu şehir ismini kıyısında yer aldığı Pripyat Nehri’nden aldı. Pripyat şehrinde 1986 yılında 44.000 kişi yaşamaktaydı. (Beresford, N.A., 2016)

Şekil 2 Çernobil Nükleer Güç Santrali, Çernobil ve Pripyat Kentlerine uzaklığı (Google Earth)

1. Anatoly Dyatlov; Bilgili, Tecrübeli ve İnatçı bir mühendis.

Anatoly Dyatlov (Şekil.3) nükleer enerji konusunda oldukça bilgili ve tecrübeli bir mühendisti. 1935 yılında Rusya’nın Krasnoyarsk nölgesinde doğan Dyatlov henüz 14 yaşında elektrik mühendisliği bölümüne girmiş ve 5 yılda onur derecesiyle mezun olmuştur. Moskova Mühendislik Fiziği Enstitüsü’nden onur derecesiyle otomasyon ve elektronik uzmanı olarak mezun olduktan sonra nükleer denizaltılara nükleer reaktör yerleştirme görevinde bulunmuştu. Bu görevinden sonra Çernobil reaktörüne atanan Dyatlov gösterdiği başarılardan dolayı iki ayrı devlet madalyasına sahipti. (Zubacheva, K. 2019)

Mühendislik konusunda özgüven çoğu zaman problemlerin çözülmesinde, çözüme giden yeni yollar açabilmek için radikal kararlar alabilme noktasında büyük bir motivasyon kaynağı ve itici güç olmaktadır. Ancak aşırı özgüven, sağladığı fazla kendinden emin tutum ve tavır ile bazen körlüğe sebep olabilmekte, olayları okuma noktasında sabit fikir ve şartlanmış bir bakış açısı ile yanılgıya düşürebilmektedir. Yöneticinin baskıcı tavrı ile kendisini uyaran astlarını bertaraf etmesi ise bir anlamda felakete giden yolun taşlarını döşeyebiliyordu. Dyatlov’un nükleer mühendislik alanında derin tecrübesinin yanı sıra sert ve otoriter karakteri, çalışanlara karşı sert ve tavizsiz tavırları; ondaki yüksek özgüven ve kararlılığı tam da bu tanıma uyan bir “uçuruma sürüklenme” haline sebep olacaktı.

Şekil 3. Anatoly Dyatlov (Alchetron, 2022)

1. Sovyetler’in nükleer gurur tablosu: RBMK-1000 reaktörü

SSCB Bakanlar Kurulu’nun 29 Eylül 1966 tarihli 800-555 sayılı “1966-1975 yılları arasında Nükleer Güç Santrallerinin inşası ve devreye alınması planı hakkında” kararıyla toplam 11,9 milyon kW güç kapasiteli nükleer santrallerin kurulması öngörülüyordu.

ÇNGS, SSCB’nin ulusal ekonomisi için çok yüksek seviyede önem arz ettiğinden inşaatın başından sonuna kadar tüm süreçler KGB tarafından yakın gözlem altında tutuluyordu. Yapım süreci hızlandıkça KGB’den endişe verici sinyaller artarak gelmeye başladı. Teknolojik süreçlere uyulmadığı, kalite konusunda zafiyetler gösterildiği, acil durumlara yol açabilecek ihlal vakaları yaşandığı, kusurlu ekipmanlar kullanıldığı defaten rapor edildi. (Nikolina, I.,2022)

Ancak bu raporlar göz ardı edildi. SSCB yönetimi, ulusal politikası gereği enerji santrallerini olabildiğince hızlı devreye alabilmek için ölümcül kısayollar kullandığını anladığında birliğin de dağılma fişeğinin ateşlenmiş olması da son derece ironiktir.

3. 26 Nisan 1986 Büyük Felaket

1986 yılında ÇNES’de dört reaktör devreye alınmış, iki reaktörün ise yapım işleri tamamlanmış, devreye alınması için hazırlıklar sürmekteydi. Standart prosedürler kapsamında olağanüstü durumlarda reaktör davranışlarının ve acil durum protokollerinin denenmesi amacıyla dördüncü reaktörde düşük güç denemesi yapılacaktı. 26 Nisan saat 01:00 sularında planlanan test kapsamında santralin 700 Mw güce düşmesi durumunda sistemin kendini korumaya alarak otomatik olarak yavaşlamaya geçmesi için güvenlik tedbirlerinin tatbikatı yapılacaktı. Kontrollü bir biçimde yürütülecek test senaryosuna göre herhangi bir risk bulunmamakta ve anormal bir gelişme olması durumunda emniyet tedbirleri devreye girerek sistem emniyetli bir biçimde normal işleyişine döndürülecekti.

25 Nisan 1986 gecesi standart protokoller çerçevesinde santralin olası bir elektrik kesintisinde meydana gelebilecek güç düşüşü sırasında enerji üretme kabiliyetinin test edilmesi gerekiyordu. Deney sırasında gücün düşürülmesi ile birlikte reaktör kararsız hale geldi ve güç 30 megawata kadar düştü. Bu sırada Dyatlov ile kontrol odası mühendisleri arasında sürecin durdurulması ile ilgili tartışma yaşandı ve Dyatlov test prosedürüne devam edilmesi emrinde ısrarcı oldu. Ancak reaktör standart çalışma moduna geri döndürülemedi. Bu sırada gösterilen çabalar sonuç vermedi, santrali durdurmak için kullanılan kontrol çubukları (Şekil.4) devreye giremedi ve reaktörde sıcaklık yükselmeye devam etti.

Şekil 4 RBMK Reaktörü Şematik Kesiti ve Kontrol çubukları (www.uic.com.au/nip64a.htm)

26 Nisan saat 01:23’te reaktörde bir patlama meydana geldi. İlk patlamadan 45 saniye sonra ise ikinci ve büyük patlama ile reaktörün 2000 ton ağırlığındaki tavan kapağı havaya uçtu ve koruyucu kabuk tamamen parçalandı. Buhar seperatörleri, duvarlar, ana sirkülasyon pompaları, acil durum soğutma sistemi ve birçok yapı birimi tamamen yıkılırken çok sayıda donanım parçası, grafit bloklar, yakıt üniteleri ve daha birçok parça santralin çevresine saçılmıştı. Grafit tozu her yeri kaplamıştı. (Malko, M. 2002)

Patlama ve yangın şoku ile acil müdahale ekipleri alevlere toz, duman ve yıkıntılar içinde müdahale edildiği dehşet anlarında asıl büyük felaket; görünmeyen ölüm her yere yayılmaya başlamıştı. Gecenin sessizliğinde büyük bir gürültüyle uyanan Pripyat sakinleri endişe ile karanlık gökyüzüne yükselen alev ve duman bulutlarını izlerken tarihin en ağır radyoaktif serpintisine maruz kaldıklarının farkında değillerdi. Hızla yayılan radyoaktif bulutlarla kontamine olan tüm Avrupa halklarında da durum çok benzerdi; sessizce gelen ölüm, dalga dalga yayılıyordu.

Patlayan reaktör büyük bir enkaz haline dönüşürken (Şekil 5) çevredeki tüm itfaiye ekipleri yangına yönlendirildi. Su ile yangının söndürülmesi mümkün olmadığından yangının üzerine bor, kurşun ve çimento atılarak yangın bastırıldı. 500 bini aşkın görevli kazanın etkilerini azaltmak için görünmeyen ölümcül tehlikeye rağmen can siperane mücadele etti. Elbette bu noktada SSCB yetkililerinin çalışanlara yeterli bilgiyi vermedikleri, çalışanların ciddi bir hayati riske belki de bilmeden girmiş olabilecekleri de dikkate alınmalıdır.

Şekil 5. Çernobil Santrali Patlama sonrası durumu (Pravda, 2021)

4. Felaketin ilk etkileri

Dünya, Çernobil’de meydana gelen kazanın nükleer serpintiye sebep olduğunu 28 Nisan 1986 günü İsveç’te yapılan ölçümlerde havadaki radyoaktivitenin normal sınırların çok üzerinde olduğunun fark edilmesi ile öğrendi. O ana kadar olay SSCB yönetimi tarafından gizlenmiş ve olayın üzeri örtülmeye çalışılmıştı. Pripyat ve Çernobil sakinleri bile olayın üzerinden 36 saat geçtikten sonra tahliye edilmeye başlanmıştı. İnsanlara; kısa süre sonra tehlike olmadığı teyit edildiğinde geri dönmek üzere geçici olarak tahliye edildikleri bilgisi verilmiş ancak hiçbir eşyalarını almadan evlerinden ayrılan insanlar bir daha asla geri dönememişti. Dönemin devlet Başkanı Mihail Gorbaçov tarafından yürütülen açıklık politikalarının aksine Tablo 2.’de özet halinde gördüğümüz kaza sonrasında kriz yönetim kronolojisi SSCB yönetiminin kriz yönetimi konusunda ne kadar konservatif ve kapalı davrandığı konusunda fikir vermektedir.

Tablo 2. Çernobil nükleer kazası sonrası eylem kronolojisi (Kara, P.Ö. ve ark, 2013)

Felaketin boyutu INES ölçeğine göre en büyük kaza değerlendirmesi olan 7. derece olarak nitelendirilmiştir. Dünyada bu seviyede değerlendirilen ilk nükleer kaza olup 2011 yılında meydana gelen Fukushima kazası da aynı seviyede nitelendirilen ikinci nükleer kaza olmuştur. Tablo 3.’de Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı tarafından yayınlanan Uluslararası Radyolojik Hadise kriterleri (IAEA, 1990) ve bu kriterlere göre değerlendirilen bazı nükleer hadiseler gösterilmiştir. (Japonya Çevre Bakanlığı, 2011)

Tablo 3. IAEA tarafından yayınlanan Uluslararası Radyolojik Hadise Kriterleri ve bazı örnek olaylar Santral çevresinde yer alan 30 km çapında alanda yaşayan yaklaşık 135.000 kişi tahliye edilmiş ve bu bölge yasak bölge ilan edilmişti. Bu bölge günümüzde hala yasak bölge olup sadece gazeteciler, sınırlı turistik geziler ve araştırmacılar için izinle ve kısa sürelerle ziyaret edilebilmektedir. Santral çevresinde havada bulunan radyoaktivite kabul edilebilir sınırların altına düşmüş olsa da toprakta ve bazı kısımlarda hala yüksek radyoaktivite görülmektedir. (Kara, P.Ö., 2013)

Felaketin ilk anda görülen etkileri

Kaza sırasında santralde bulunanlar ilk anda 400 rem dozunda radyasyona maruz kaldılar. Ölümcül doz 200 remdir. Bu kişilerden 31’i hayatını kaybetti. 40 km yarıçap içinde bulunanlar ortalama 12.000 milirem doz aldılar. Ertesi gün ölçülen radyasyon normal seviyenin 100.000 katı idi. İki gün sonra ise normalin 500 katı seviyeye geriledi. Şekil 6.’da yayılım haritası ve bulaş miktarı görülen yaklaşık 40 km yarıçaplı çevrede insanlar ile birlikte tüm canlılar radyasyona maruz kalarak ciddi sağlık sorunları yaşamaya başlarken tüm çevre, toprak, su, bitkiler, kısaca çevrede olan her şey kontamine oldu.  (Kara, P.Ö., 2013)

Şekil 6 Çernobil 40 km yarıçaplı yakın çevrede ölçülen kontaminasyon değerleri (Mousseau, T., 2021)

10 gün boyunca yanmaya devam eden santralden atmosfere 80 petabeckerel radyoaktivite salındı ve Şekil 7’de yer alan haritada görüldüğü üzere Avrupa ve Asya’da 200.000 km² den fazla alana yayıldı. (Mousseau, T., 2021) Söz konusu alanda yer alan Avrupa ülkelerinde kontamine olan alanların yaklaşık listesi Tablo 4’te gösterilmiş olup en fazla etkilenen ülkeler Rusya, Belarus ve Ukrayna olmuştur. (Kashparov, V. 2016)

Şekil 7. Avrupa ve Asya’da ölçülen kontaminasyon değerleri (Mousseau, T., 2021)

Tablo 4. Avrupa ülkelerinde kontamine olan yaklaşık alan (Kashparov, V.2016)

5. Felaketin sonuçları
   1. Halk sağlığı ve çevre sağlığına etkileri

SSCB yetkililerinin kaza hakkında bir karartma uygulaması, halkını ve komşu ülkeleri kaza hakkında ve dahi kazanın boyutları hakkında bilgilendirme noktasındaki konservatif tutumu kazanın etkilerini özellikle büyütmüştür. Santralin temizlik ve koruma kalkanı yapım işlerinde çalışan 600bin görevli bilgileri dışında yüksek dozlarda radyasyona maruz kalmışlardır. Sadece Ukrayna’da 3,5 milyon kişi ek radyasyona maruz kalmıştır. İnsanlar açık alanlarda bulunmaya, kontamine süt ve sebze tüketmeye devam etmişler önleyici tedbir ve tedavi yöntemlerine çok geç başlamışlardır. Bu hususlar kazanın etkilerini misliyle artırmıştır. Örnek olarak değerlendirilmesi açısından 1957 yılında İngiltere’de meydana gelen nükleer kaza sonrasında yetkililer halkı radyasyon etkilerinden korumak için önlemler almış, kaza çevresinden 3 milyon litre süt toplanarak imha edilmiş veya işlem görmüştür. (Nikolina, I., 2022)

Çernobil çevresinde yer alan ormanlar yoğun miktarda radyasyon içerdiğinden tüm ağaçlar ölmüş ve kızıl renge bürünmüştür. Bölgedeki ormanlara bu sebeple kızıl orman ismi verilmiş olup bu alan halen yüksek miktarda radyasyon içermektedir.

1. Ekonomik sonuçları

Çernobil nükleer santralinin 4 ünitesi devreye alındığında Ukrayna Sosyalist Cumhuriyeti’nin ihtiyacı olan elektrik enerjisinin %10’unu üretmekteydi ve aynı tip reaktörler Leningrad ve Ignalina santrallerinde de devredeydi. Yaşanan felaket ile 4 numaralı ünitesi yok olan, devamında ise 2 no’lu ünitesi arıza nedeniyle, diğer iki ünitesi ise uluslararası baskı ile kapatılmak zorunda kaldı. Diğer santraller de güvenlik tedbirlerini artırmak maksadıyla ciddi bir revizyon gördü. Elbette bu kayıplar büyük ama dolaylı kayıplar. Sovyetler Birliği ve Avrupa Çernobil’in etkilerinden dolayı toplam yaklaşık 1 trilyon dolar zarara uğramış, Ukrayna’nın kayıpları 187 milyar dolara ulaşmıştır. (Nikolina, I., 2022)

1. Hukuki yaptırımlar

Kaza sonrasında Nükleer Güç Santralinin yöneticisi Viktor Brukhanov, baş mühendis Nikolay Fomin ve yardımcısı Anatoly Dyatlov kazanın sorumluları olarak yargılandılar. (Şekil 8) Her biri 10 yıl hapis cezasına çarptırıldılar ancak hepsi de hüküm verilen cezanın yarısını çektikten sonra serbest bırakıldılar. Savunmalarında kazanın sebebinin tasarım hataları olduğunu ısrarla belirtmişler ancak hukuki yaptırım sadece onların üzerinde kalmıştır.

Şekil 8. NGS yöneticisi Viktor Brukhanov, Anatoly Dyatlov ve baş mühendis Nikolay Fomin mahkemede (Zubacheva, K., 2019)

1. Nükleer mühendisliğe etkileri

Her ne kadar kısa vadede kazanın sorumluluğu teknik kadroya yüklenmiş ve kaza tamamen insan hatası kaynaklı olarak kamuoyuna sunulmuşsa da çok yönlü yapılan ve uzun süren araştırmalar sonucunda reaktörlerin tasarım hatalı olduğu, test sırasında yapılmış olabilecek operatör hatalarının böyle büyük bir felakete yol açabilecek etkinlikte olmasının mümkün olmadığı, santralin güvenlik aşamalarının insan hatası ile zincir halinde kırılmasının mümkün olmaması gereği ifade edilmiştir.  RBMK tipi reaktörlerin tasarım hatası olarak kabul edilen başlıca özellikleri:

1. Moderatör olarak grafit kullanılması sebebiyle soğutma suyu temini aksadığında veya Çernobil kazasında olduğu gibi grafitin reaksiyondan uzaklaştırılması sağlanamadığında reaksiyonu durdurmak imkânsız hale gelebiliyor. Alternatif moderatör olarak su kullanılan santrallerde soğutma suyu temininde bir aksama olduğunda su eksikliğinden dolayı reaksiyon da otomatik olarak duruyor.
2. Yapının çok büyük olması koruma kalkanının kompakt davranmasını engelleyerek güvenlik zafiyetine sebep olabiliyor. Örneğin Fukushima Nükleer santrali reaktörü Çernobil Nükleer santral reaktörüne göre 17 kat daha küçük olup katmanlı ve çok daha sağlam kabuk yapısına sahipti.

• Patlamasının kesinlikle mümkün olmadığı yönünde yapılan propoganda sebebi ile operatörlerin daha konservatif davranmak yerine daha tedbirsiz ve cesaretli girişimlerine yol açabiliyordu. Ve öyle de oldu. Santralin özel durumlarda güvenli olup olmadığının test edildiği sırada patlamış olması da ayrıca ironik bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır.

1. Santralin bir anlamda gaz ve fren pedalları olan ve görevi yakıt ile grafit moderatörün kontrollü bir biçimde temasını sağlayan kontrol çubukları (Şekil 8), tasarım ve uygulamadan kaynaklı bazı problemler nedeniyle reaktör tabanına kadar ulaşamıyordu. Bu durum da ayrıca bir güvenlik zafiyeti oluşturuyordu. (NEA, 2002)

Şekil 8. RBMK Nükleer güç reaktörü şematik sistem kesiti (NEA,2002)

Avrupa Birliği komisyonu, birliğe katılım şartları arasına 1997 yılında eklediği maddeler ile nükleer güç reaktörlerinin Avrupa’da kabul gören standartları sağlama zorunluluğu getirdi ve bu bağlamda Sovyet yapımı RBMK tipi ve VVER tipi reaktörlerin kapatılmasını ekledi. Dünya üzerinde kurulmuş olan eski tip reaktörlerin güncel durumu Tablo 5 ve Tablo 6’da listelenmiştir.

SOVYET TİPİ VVER TİPİ REAKTÖRLERİN DÜNYA ÜZERİNDE KULLANIM DURUMU
Ülke	Reaktör Tipi	Reaktör Anma adı	Devreye Alma	Durum	Kapanma Yılı
Ermenistan	VVER	Metzamor 1	1976	Kapatıldı	1989
	VVER	Metzamor 2	1980	1989 ylında kapatılmış 1995 yılında tekrar açılmıştır
Bulgaristan	VVER	Kozloduy 1	1974	Kapatıldı	2002
	VVER	Kozloduy 2	1975	Kapatıldı	2002
	VVER	Kozloduy 3	1980	Kapatıldı	2006
	VVER	Kozloduy 4	1982	Kapatıldı	2006
Doğu Almanya	VVER	Greifswald 1	1974	Kapatıldı	1990
	VVER	Greifswald 2	1975	Kapatıldı	1990
	VVER	Greifswald 3	1977	Kapatıldı	1990
	VVER	Greifswald 4	1979	Kapatıldı	1990
Rusya	VVER	Kola 1	1973	Kapatma bekleniyor 2018
	VVER	Kola 2	1974	Kapatma bekleniyor 2019
	VVER	Novovoronej 3	1971	Kapatma bekleniyor 2016
	VVER	Novovoronej 4	1972	Kapatma bekleniyor 2017
Slovakya	VVER	Bohunice V1 ünite 1	1978	Kapatıldı	2006
Slovakya	VVER	Bohunice V1 ünite 2	1980	Kapatıldı	2008

 

Tablo 5. VVER tipi reaktörlerin güncel durumu (WNA, 2022)

SOVYET TİPİ RBMK TİPİ REAKTÖRLERİN DÜNYA ÜZERİNDE KULLANIM DURUMU
Litvanya	RBMK	Ignalina 1	1983	Kapatıldı	2004
	RBMK	Ignalina 2	1987	Kapatıldı	2009
Rusya	RBMK	Kursk 1	1976	2021’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Kursk 2	1979	2024’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Kursk 3	1984	2024’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Kursk 4	1986	2016 yılına kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Kursk 5	–	İnşaat terk edildi
	RBMK	Leningrad 1	1973	Kapatıldı	2018
	RBMK	Leningrad 2	1975	2020’ye kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Leningrad 3	1979	2024’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Leningrad 4	1981	2025’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Smolensk 1	1983	2022’ye kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Smolensk 2	1985	2025’e kadar faaliyet gösteriyor
	RBMK	Smolensk 3	1990	2020’ye kadar faaliyet gösteriyor
Ukrayna	RBMK	Çernobil 1	1977	Kapatıldı	1996
	RBMK	Çernobil 2	1978	Kapatıldı	1991
	RBMK	Çernobil 3	1981	Kapatıldı	2000
	RBMK	Çernobil 4	1983	Reaktör patladı	1986
	RBMK	Çernobil 5	–	İnşaat iptal edildi
	RBMK	Çernobil 6	–	İnşaat iptal edildi

 

Tablo 6. RBMK tipi reaktörlerin güncel durumu (WNA, 2022)

Dünya Nükleer Birliği tarafından yapılan çalışmalar ile 1990 yılından günümüze kadar nükleer teknolojide yaşanan gelişmeler ilk nesil santrallere göre kaza riskini 1600 kat daha azaltmış, olası kaza durumunda çevreye zarar verilmemesi için emniyet tedbirlerini artırmış ve günümüzde nükleer santrallerin yapımına devam edilmesi sağlanmıştır. Nükleer güç santrallerinde ana prensip operatörün güvenlikten sorumlu olmasıdır. Bu bağlamda santralin kullanıcısı olan ülke ulusal düzenleyici olarak santralin lisans şartlarını ve yükümlülüklerini düzenlemekte, denetlemekte ve sürdürülmesini sağlamaktadır. Bu noktada uluslararası bir iş birliği ve kalite güvenlik standardizasyonu mevcuttur. Çernobil ve Fukushima felaketlerinin yaşanmış olması dünyanın nükleer güç santrallerine olan ilgisini azaltmamış ancak emniyet tedbirleri ve tasarım ilkelerinin güncellenmesini sağlamıştır. Bugün dünya üzerinde aktif toplam 410 reaktörün kurulu güç toplamı 368.610 MegaWatt olup halen toplam 59.091 MegaWatt gücünde 57 adet nükleer güç santralinin yapımı sürmektedir. Çeşitli sebeplerle kapatılan 209 reaktörün kurulu gücü ise 105.096 MegaWatt idi.  (IAEA, 2023)

1. Sosyal ve politik etkileri

Çernobil Nükleer Santral kazasının insan ve çevre sağlığı açısından en önemli etkisi; Ukrayna, Belarus ve Rusya’da resmi olarak kontamine olduğu açıklanan alanlarda 6 milyon nüfusun yaşadığı ve 200 bin km² alanda yaklaşık 3,5 milyon insanın normalin üstünde radyasyona maruz kalmasıdır. Yaklaşık 4000 kişinin direkt etkiler sonucu hayatını kaybetmesi ilk etkiler olup 10.000 kilometrekare alanda yaklaşık 350 bin kişi tahliye edilmiştir. Tahliye edilen alanların bir kısmı bugün hala yasaklı bölge olarak terk edilmiş vaziyettedir.  (Beresford, N.A. ve ark, 2016)

Olayın dünya siyaseti açısından en önemli sonucu ise Sovyetler Birliği’nin dağılmasını başlatan en önemli dönüm noktası olmasıdır. Mihail Gorbaçov tarafından ilan edilen “açıklık” politikalarının aksine kaza sırasında yaşanan karartmalar, felaketin boyutlarının gizlenmesi sebebiyle etkilerinin azaltılabilme imkanlarının kaçırılması, SSCB üzerinde uluslararası baskının artması, santrallerin kapanmaya veya büyük bakımlara zorlanması, kazanın etkilerinin azaltılması ve yeni önlemler alınması için yapılan yatırımlar ve SSCB’nin büyük oranda itibar ve güç kaybına sebep olmuş, süreç 6 yıl sonra birliğin dağılması ile sonuçlanmıştır. (Nikolina, I. 2022)

6. Çernobil ve Fukushima Nükleer kazalarının karşılaştırılması

Çernobil ve Fukushima nükleer kazaları INES kriterlerine göre 7. Seviye olarak değerlendirilen kazalardır ve nükleer enerjinin 67 yıllık tarihinde bu ölçekte başka nükleer hadise meydana gelmemiştir. Tasarım ve işletme teknolojisi açısından çok farklı olan Çernobil ve Fukushima nükleer kazalarının belli başlı bazı hususlar açısından mukayesesini gösteren Tablo 7’yi incelediğimizde özellikle tasarım yaklaşımlarının en temel farklılık olduğu, yaşanan sonuçlar açısından da temel ayrılığın mühendislik tasarımına dayandığı ifade edilebilir.

 

ÇERNOBİL VE FUKUSHIMA NÜKLEER KAZALARI KARŞILAŞTIRMA TABLOSU
	ÇERNOBİL NÜKLEER GÜÇ REAKTÖRÜ	FUKUSHIMA NÜKLEER GÜÇ REAKTÖRÜ
REAKTÖR TİPİ	Rbmk-1000 Tipi (Kanal Tipi Büyük Reaktör)	Bwr-5 Tipi (Kaynar Su Reaktörü)
MODERATÖR	Grafit Moderatör Kullanılır	Moderatör Olarak Su Kullanılır
KULLANIM SÜRESİ	Devreye Alındıktan 3 Yıl Sonra Kaza Meydana Geldi	Devreye Alındıktan 40 Yıl Sonra Kaza Meydana Geldi
KAZAYI TETİKLEYEN SEBEP	Planlı Bir Test Sırasında Santral Kontrolden Çıktı Ve Patladı	11 Mart 2011 Tarihinde Meydana Gelen 9,1 M. Büyüklüğündeki Tohoku Depremi Ve Tsunami Sonrasında Kaza Meydana Geldi
KAZANIN OLUŞ ŞEKLİ	Aktif Olarak Çalışan 4 Reaktörden 4.Sünde Planlanan Bir Test Sırasında Reaktör Kararsız Hale Gelmiş, Reaktörün Durdurulması İçin Acil Durum Düğmesine Basıldığında Beklenmeyen Bir Zincir Reaksiyon Oluşarak Patlamaya Sebep Olmuş, Koruyucu Katman Da Dahil Olmak Üzere 4 Nolu Reaktör Tamamen Hasar Görmüş, Çıkan Yangın Sonucu Radyoaktif Serpinti Meydana Gelmiştir.	1,2 Ve 3 Numaralı Reaktörleri Çalışmakta, 4,5 Ve 6 Numaralı Reaktörleri Bakım İçin Durdurulmuş Olan Toplam 6 Reaktörde Tsunami İle Oluşan Sel Baskınında 1, 2, 3 Ve 4 Numaralı Reaktörlerde Birbirinden Bağımsız Hasar Ve Patlamalar Meydana Gelmiş, 1,3 Ve 4 Numaralı Reaktörün Koruyucu Katmanları Hasar Görmüş Ve Radyoaktif Serpinti Meydana Gelmiştir.
KAZA SONUCU NGS’NİN DURUMU	4 Numaralı Reaktörde Meydana Gelen Kaza Sırasında Ve Sonrasında 1,2 Ve 3 Numaralı Reaktörler Çalışmaya Devam Etti, 14 Yıl İçinde Kademeli Olarak Devre Dışı Bırakıldı	3 Tanesi Bakım İçin Durdurulmuş Olan Toplam 6 Reaktörde Tsunami İle Oluşan Sel Baskınında 4 Reaktör Kullanılamaz Hale Geldi
ETKİ ALANI VE TAHLİYE	350.000 İnsan Tahliye Edilmiştir.	35.000 İnsan Tahliye Edilmiştir
KAZA ANINDA ÖLÜM	30 Kişi Kaza Sebebiyle Hayatını Kaybetmiştir	Kaza Sebebiyle Ölüm Gerçekleşmemiştir
RADYOAKTİF SERPİNTİ MİKTARI	Cs-137 Ve I-131 Salınımı Için Aktivite 2.3 × 106 Ci Ve 50.0 ×106 Ci	Cs-137 Ve I-131 Salınımı Için Aktivite 0.41 × 106Ci Ve 4.3 × 106 Ci
KAZA SEBEBİYLE ÖLÜM	Kaza Sebebiyle Görülen Kanser Ve Radyasyon Yanıklarından Kaynaklı 4.000 Ölüm Olmuştur	Kaza Etkileri Sebebiyle Ölüm Olmamıştır
KAZA SONRASI TEDBİRLER	İlk Etapta 410.000 M3 Beton Ve 7.000 Ton Demir Kullanılarak Bir Koruma Çeperi İnşa Edildi. Ve Kasım 1986’da İzolasyon Sağlanmış Oldu. 2016 Yılında Çelikten İnşa Edilen Ve 3 Milyar Dolara Malolan Koruma Kalkanı 100 Yıl Boyunca Santralin İzolasyonunu Sağlayacaktır.	Her Bir Reaktörün Üzerine Koruma Kalkanı İnşa Edilmiş Ve Sızıntı Tamamen Önlenmiştir.

Tablo 7. Çernobil ve Fukushima nükleer kazaları karşılaştırma tablosu (Sulaiman, N.A. ve ark., 2018)

7. Sonuç ve değerlendirmeler

Dünyanın en büyük nükleer felaketi olan Çernobil Nükleer Santral kazası aynı zamanda sebebi insan olan en büyük felaketlerden biridir. İçinde hala nükleer yakıt bulunan reaktör kazadan sonra 7 ay içinde betonarme bir çeper ile koruma altına alınmış ve adeta bir lahit haline gelmiş olup bu betonarme çeperin de ömrü tükenmeden tasarlanan ikinci bir çeper inşa edilerek 2018 yılında reaktörün üzeri tamamen koruma altına alınmıştır. Bu ikinci çeper; 165 metre genişlik, 110 metre yükseklik ile dünya üzerinde bir yerde yapıldıktan sonra kaydırılarak asıl yerine yerleştirilen bu çeper taşınarak yerleştirilen en büyük yapı özelliğini de taşımaktadır. Şekil 10,11.

Şekil 10. Çernobil muhafaza yapısı (Sarcophagus) (UN News, 2021)

Şekil 11. Çernobil muhafaza yapısı (sarcophagus) info grafik (The Spaces, 2023)

Yapılan bu “lahit” ile Çernobil 100 yıl daha emniyet altına alınmış oldu ve bu sayede temizlik ve radyasyondan arındırma işlemleri insan ve çevre sağlığını riske atmadan sağlanmış olacak.

Konu bu şekilde kapanmış gibi görünse de Çernobil Nükleer Kazası, üzerinden geçen 37 yıla rağmen hala kamuoyunun ilgisini çekmeye, çeşitli mecralarda gündem olmaya devam ediyor. 1986-2020 yılları arasında 10.400 bilimsel yayına konu olan (Mousseau, T. 2021) bu büyük felaket ile ilgili yapılmış bazı film, dizi ve belgeseller:

• The Babushkas of Chernobyl (2015)
• The Battle of Chernobyl (2006)
• Pripyat (1999)
• Voices from Chernobyl (2016)
• Chernobyl Hearth (2003)
• The Russian Woodpecker (2015)
• Chernobyl 3828 (2011)
• The Voice of Lyudmilla (2001)
• Chernobyl-Cronicle of Difficult Weeks (1987)
• Pandora’s Promise (2013)
• Chernobyl (dizi) (2019)
• Chernobyl – The Lost Tapes (belgesel) (2022)

Dünya tarihinde önemli bir dönüm noktası olan bu felaketin ardından belki de en az vurgulanan ama en büyük takdiri hak edenler santralde kaza sonrasında kazanın etkilerini kontrol altına almak veya olabildiğince asgari seviyede tutabilmek için görünmeyen ölüme karşı hayatlarını feda ederek mücadele eden NGS ekibidir. Çoğu kısa sürede ölmüş veya ölümcül dozda radyasyona maruz kalmış bu insanlar her ne kadar kısa vadede oprasyonun suçlusu ilan edilmişse de zamanla yapılan araştırmalar onların hakkını da teslim etmiştir.

Günü kurtarmak maksadıyla karartma uygulayan ve bilimsel gerçeklikleri gizleyen devlet yönetimi ise dramatik bir şekilde santral kalbinin çatlayıp dağıldığı gibi dağılarak tarih olmuşlardır.

KAYNAKLAR:

• Aliağaoğlu, A., Temurçin, K., (2003), Coğrafi Bilimler Dergisi, 2003;1, 25-39
• Alchetron, (2022), https://alchetron.com/Anatoly-Dyatlov,
• Beresford, N.A., ve ark., (2016), Thirty years after the Chernobyl accident: What lessons have we learnt?, Journal of environmental Radioactivity-157, 77-89
• IAEA (International Atomic EnergyAgency), (1990), org/resources/databases/ international -nuclear-and-radiological-event-scale
• IAEA,(2023), iaea.org/PRIS/WorldStatistics/OperationalReactorsByCountry.aspx
• Japonya Çevre Bakanlığı, (2011), https://www.env.go.jp/en/chemi/rhm/basic-info/1st/06-02-04.html
• Kara, P.Ö., Günay, E.C., (2013), Çernobil Kazası ve Etkileri, Lokman Hekim Journal, 2013;3,32-36
• Kashparov, V.A., (2016), Report Chernobyl: 30 Years of Radioactive Contamination Legacy, Ukrainian Institute of Agricultural Radiology of National University of Life and Environmantal Science of Ukraine – Report
• Malko, M.V. (2002), The Chernobyl Reactor : Design Features and Reasons for Accident., INIS Volume:48,Issue:40, rri.kyoto-u.ac.jp/PUB/report/04_kr/img/ekr010.pdf
• Moussseau, T. (2021), The Biologhy of Chernobyl, Annual Review of Ecology Evolution and Systematics, November 2021; 87-109
• NEA (Nuclear Energy Agency), (2002), CHERNOBYL, Assessment of Radiological and Health Impacts, 2002 Update of Chernobyl: Ten Years On
• Nikolina, Inna & Marek, Ruslana. (2022). The Accident at the Chernobyl Nuclear Power Plant: Global Causes of Disaster. Scientific Papers of the Vinnytsia Mykhailo Kotsiubynskyi State Pedagogical University. Series: History. 52-59.
• PRAVDA (2021) (https://pravda-nn.ru/articles/drozh-zemli-pochemu-tajna-chernobylskoj-katastrofy-do-sih-por-ne-raskryta/)
• Siti Nur Ain Sulaiman et al(2018), IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 298 012011
• The Spaces, (2023), com/part-of-chernobyls-nuclear-power-plant-site-is-being-dismantled/
• UN (United Nations) News, (2021),un.org/en/story/2021/04/1090602
• WNA (World Nuclear Association), (2022), Nükleer Güç Reaktörlerinin Güvenliği- Ek (Haziran 2019 güncellemesi) world-nuclear.org/information-library/safety-and-security/safety-of-plants/safety-of-nuclear-power-reactors.aspx
• Zubacheva, K., (2019), Russia Beyond, The truth abouth Anatoly Dyatlov, the man blamed for Chernobyl, History/ 17.06.2019